به گزارش ساختمان نیوز به نقل از خبرگزاری مهر، در دنیای امروز، گمرکات جهانی تحت فشار فزاینده‌ای برای تسریع ترخیص کالا و اعمال نظارت دقیق قرار دارند. با توجه به پردازش بیش از ۱.۲ میلیارد اظهارنامه گمرکی در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، ایجاد تعادل بین امنیت و تسهیل تجارت به یک اولویت اساسی برای دولت‌ها تبدیل شده است.

سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران گزارش داده است که در طول سال ۱۴۰۳، حدود ۳۹.۲۶ میلیون تن کالا وارد کشور شده و ۲۱.۹۱۳ میلیون تن کالا ترانزیت خارجی شده است که این میزان نسبت به سال قبل از آن، رشدی معادل ۲۲.۴۹ درصد را نشان می‌دهد. این ارقام حاکی از اهمیت استراتژیک گمرکات و لزوم بهبود شرایط آن‌ها برای دستیابی به اهداف امنیتی و اقتصادی است.

بازرسی دقیق و کامل محموله‌های وارداتی، رکن اساسی حفظ امنیت و سلامت اقتصادی کشور است. با این حال، انتقادات مکرر مسئولان و رهبران کشور نسبت به بازرسی حداقلی کانتینرها در گمرکات و بنادر، ناشی از روش‌های سنتی بازرسی است. این ضعف نظارتی می‌تواند یکی از عوامل اصلی قاچاق سازمان‌یافته از مبادی رسمی کشور باشد. حادثه بندر شهید رجایی هشداری برای مسئولان بود تا نظارت بر گمرکات مرزی را تقویت کنند. برخی کارشناسان نیز معتقدند که بخشی از قاچاق تجهیزات مورد استفاده در ساخت پهپادها در جنگ ۱۲ روزه، از طریق گمرک صورت گرفته است.

بر اساس قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، وزارت امور اقتصاد و دارایی و وزارت راه و شهرسازی موظف‌اند مبادی ورودی و خروجی و مسیرهای حمل‌ونقل را به امکانات فنی مناسب مجهز کنند تا دقت بازرسی‌ها افزایش و توقف‌ها کاهش یابد. همچنین، گمرک ایران طبق قانون امور گمرکی، ملزم به استفاده از فناوری‌ها و تجهیزات نوین بازرسی است. در راستای این الزامات قانونی، دولت‌ها در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا گمرکات کشور را به دستگاه‌های X-Ray مجهز کنند و در این زمینه بر تولید داخلی تمرکز داشته‌اند.

با این حال، آمارها نشان می‌دهد که پیشرفت در زمینه تولید داخلی دستگاه‌های X-Ray کانتینری بسیار کند بوده و این دستگاه‌ها علاوه بر تیراژ پایین، با مشکلاتی نظیر کیفیت نامناسب و عدم همگامی با فناوری‌های روز جهانی مواجه هستند.

در عصر کنونی، با توجه به رشد روزافزون تجارت و لجستیک بین‌المللی، فرایندهای کنترل مبادی ورودی و خروجی کشور برای ترخیص کالا از گمرک، از اهمیت ویژه‌ای برای کسب‌وکارها برخوردار است. بازرسی‌های گمرکی با استفاده از دستگاه‌های اسکنر، تحولی اساسی در حمل‌ونقل ایجاد کرده‌اند و امکان بررسی سریع، کامل و کم‌فشار محموله‌ها را بدون نیاز به مداخله فیزیکی فراهم می‌کنند. این اسکنرها با هدف اطمینان از رعایت مقررات واردات، شناسایی اقلام ممنوعه، تأیید صحت اظهارنامه‌ها و شناسایی تهدیدات امنیتی بالقوه، محتویات محموله‌ها را ارزیابی می‌کنند. استفاده از اسکنرها با ارتقای دقت و شفافیت در رویه‌های گمرکی، از تأخیر در زنجیره‌های تأمین جلوگیری می‌کند و با ایجاد تعادل بین تسهیل تجارت و امنیت، ضمن محافظت از منافع ملی، کشور را از مزایای تجارت بین‌المللی بهره‌مند می‌سازد.

بر اساس آمار سازمان جهانی گمرک، آمریکای شمالی با سهم ۴۱.۸ درصدی از بازار اسکنرها در سال ۲۰۲۴، پیشتاز این بازار بوده است. پیش‌بینی می‌شود که منطقه آسیا و اقیانوسیه به دلیل ظهور اقتصادهای نوظهور مانند چین و هند، در دوره‌های آتی با سریع‌ترین نرخ رشد در این بازار مواجه شود.

اسکنرها در انواع مختلف ثابت، قابل‌جابه‌جایی، سیار و چمدانی وجود دارند و مدل‌هایی از آن‌ها برای استفاده در راه‌آهن و فرودگاه‌ها نیز طراحی شده‌اند. در این میان، اسکنرهای کامیونی و کانتینری از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و اسکن با اشعه ایکس (X-Ray) پرکاربردترین روش در این زمینه است. در حال حاضر، حدود ۶۰ درصد از سهم بازار به اسکنرهای اشعه ایکس ثابت و قابل‌جابه‌جایی و ۴۰ درصد به اسکنرهای سیار اختصاص دارد. اسکنرهای سیار به دلیل مزایایی نظیر زمان اندک موردنیاز برای آماده‌سازی و عملیاتی شدن و هزینه اولیه کمتر، با استقبال بیشتری مواجه هستند و می‌توانند بر اساس ترافیک و نیاز گمرکات، جابه‌جا شده و در مواقع حساس در جاده‌ها برای شناسایی مواد مخدر و تجهیزات مخرب مورد استفاده قرار گیرند.

در نسل جدید این دستگاه‌ها، از هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML) برای تجزیه‌وتحلیل قوی‌تر داده‌ها و بهبود دقت اسکن استفاده می‌شود. استفاده از هوش مصنوعی با کاهش هزینه‌های عملیاتی و ارائه تصاویر و تحلیل‌های کاربردی، به ایجاد یک سیستم غربالگری دقیق‌تر، کارآمدتر و قوی‌تر کمک می‌کند.

با توجه به سهم بالای حمل‌ونقل زمینی و دریایی در تجارت جهانی، ایران با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلیتیکی خود می‌تواند با تسهیل تجارت از طریق اسکنرها و سامانه‌های مرتبط، علاوه بر ترانزیت بین‌المللی، به بهبود کسب‌وکارها و زنجیره تأمین محصولات نیز کمک کند. ایجاد یک کلان‌داده با استفاده از سیستم خودکار کنترل وزن و ابعاد خودرو، ثبت خودکار پلاک و کد کانتینر، سیستم نظارت تصویری، اطلاعات اسکنرها و اظهارنامه‌ها می‌تواند نقش بسزایی در بهبود تجارت ایفا کند. همچنین، استفاده از مهر و اظهارنامه الکترونیکی در ترانزیت‌های خارجی، سرعت ترخیص کالا را افزایش خواهد داد.

ایران برای دستیابی به این اهداف، در گام نخست نیازمند تبدیل امنیت مرزها به یک اولویت ملی است. تجهیز گمرکات و بنادر کشور نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است، اما دستیابی به امنیت و سلامت اقتصادی، این سرمایه‌گذاری را توجیه‌پذیر می‌کند. همچنین، استفاده از قراردادهای پیمانکاری نظیر BOT و BOO می‌تواند هزینه اولیه را کاهش دهد.

تجهیز گمرکات کشور به دستگاه‌های ایکس – ری داخلی، از جمله اهداف دولت‌ها در سال‌های اخیر بوده است، اما عملکرد تولیدکنندگان داخلی در این زمینه با کاستی‌های جدی مواجه بوده است. بر اساس گزارش سازمان اداری و استخدامی کشور، از ۱۳ دستگاه ایکس – ری کامیونی و کانتینری موردنیاز کشور در سال ۱۴۰۳، تنها ۲ دستگاه توسط شرکت‌های داخلی تولید و تحویل داده شده است. علاوه بر این، کیفیت پایین ساخت و پشتیبانی فنی ضعیف این دستگاه‌ها، به یک معضل بزرگ تبدیل شده است و تعدادی از دستگاه‌ها بیش از نیمی از سال را غیرفعال هستند.

همواره این سوال مطرح بوده است که آیا باید به واردات دستگاه‌های ایکس – ری و مادون‌قرمز از خارج وابسته بود یا بر تولید داخلی تکیه کرد. در شرایط تحریم، واردات این دستگاه‌ها با چالش‌هایی مواجه خواهد شد و ممکن است نیاز به مونتاژ یا واردات از طریق کشورهای ثالث باشد. همچنین، محدودیت‌های ارزی می‌تواند مانعی برای واردات اسکنرها باشد. با این حال، اگر سرمایه‌گذاری به درستی انجام شود، تجهیز گمرکات کشور باید در اولویت قرار گیرد، زیرا استفاده از فناوری‌های نوین نظارت خودرو و کانتینر، دیگر یک مزیت نیست، بلکه یک الزام برای حفظ امنیت داخلی و سلامت اقتصادی است.

علاوه بر گمرک، وزارت راه و شهرسازی، سازمان ملی استاندارد، سازمان بنادر و سایر نهادها نیز در تجهیز گمرکات نقش دارند. دکتر سید علی مدنی‌زاده، کاهش زمان ترخیص، هوشمندسازی و تجهیز گمرکات به دستگاه‌های آشکارساز را از جمله برنامه‌های وزارت خود اعلام کرده‌اند. با این حال، با توجه به وجود دستگاه‌های اشعه ایکس کانتینری ساخت داخل در گمرکات کشور که به دلیل کیفیت پایین و عدم رعایت استانداردهای لازم، هنوز به طور رسمی مورد پذیرش گمرک قرار نگرفته‌اند و همچنین عملکرد نامطلوب دستگاه مستقر در گمرک اینچه‌برون که در سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۰۰ روز خرابی را تجربه کرده است، این سوال مطرح می‌شود که چرا مجوز واردات نمونه‌های خارجی باکیفیت و دارای استانداردهای بین‌المللی برای رفع این نقیصه مهم امنیتی و اقتصادی صادر نمی‌شود؟

سیاست‌گذاران در این زمینه باید با توجه به تجربیات خود، یکی از دو مسیر خودکفایی یا تکیه بر واردات را انتخاب کنند. در صورت تصمیم به ادامه مسیر فعلی، دولت باید راهبرد اصلی خود را بر محور «تحول بنیادین در صنعت داخلی» با اتخاذ سیاست‌های حمایتی هدفمند متمرکز کند تا ضمن ارتقای کیفی تولیدکنندگان، چالش‌های امنیتی ناشی از وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد. این امر نیازمند شناخت دقیق توانایی‌های تولیدکنندگان داخلی و تعهد آن‌ها نسبت به کیفیت، تیراژ و پشتیبانی فنی دستگاه‌ها است. مسیر دیگر، تمرکز بر واردات دستگاه‌های ایکس – ری خارجی است که با خرید یا مونتاژ این دستگاه‌ها می‌توان در مدت‌زمان کوتاهی تمام گمرکات کشور را تجهیز کرد، اما تجربه غیرفعال‌شدن دسته‌جمعی دستگاه‌های وارداتی در ساعات مشخص، نگرانی‌های امنیتی زیادی را به همراه داشته است.

این چالش‌ها در حالی مطرح می‌شود که این نواقص گسترده، علاوه بر ایجاد اختلال در فرایند ترخیص کالا و افزایش زمان توقف کانتینرها، می‌تواند منجر به نقص در کنترل و بازرسی دقیق محموله‌ها و تهدید امنیت ملی و اقتصادی کشور شود.

منبع: خبرگزاری مهر